Trudno sobie wyobrazić Wielkanoc bez malowanego jajka i stołu pachnącego święconką. Jajko, jako symbol odradzającego się życia ma sprawić, że składane życzenia staną się rzeczywistością.

Dzieląc się jajkiem i wierząc w jego nadnaturalną moc, stajemy się podobni do naszych praprzodków, których wyobraźnię pobudzała tajemnica zarodka życia ukrytego pod kruchą skorupką. Jajko miało dla nich różne właściwości magiczne, a na jego temat powstawało wiele mitów. I tak np. podanie mówi, że gdy Ziemia była jeszcze pusta, Bóg zesłał na nią koguta, aby ją ożywił. Kogut zniósł jajko, z którego wypłynęło siedem rzek. Rzeki zrosiły doliny i wszystko pokryło się zielonością, zaczęło kwitnąć i owocować. Podobne mity krążyły niemal wśród wszystkich ludów.

Chrześcijańska legenda głosi, że przy pustym grobie Chrystusa, ukazał się Marii Magdalenie anioł, obwieszczając zmartwychwstanie Chrystusa. Po powrocie do domu zobaczyła, że wszystkie jajka włożone do grobu zmieniły kolor na czerwony. Kiedy napotkała apostołów rozdała im te jajka, głosząc dobrą nowinę o zmartwychwstaniu pańskim. W rękach apostołów pisanki przemieniły się w ptaki, świadcząc, że śmierć Chrystusa oznacza żywot wieczny dla ludzi.

Nic zatem dziwnego, że jajko traktowane było za esencję życia, znalazło swe odzwierciedlenie w obrzędach i zwyczajach.

Malowanie jaj znane było już w odległej przeszłości. Starożytni Rzymianie malowali jajka na czerwono, a w Persji święto Nowego Roku nazywano „Świętem czerwonego jajka”. Słowianie wkładali je zmarłym do grobów lub podkładali pod węgła nowobudowanych domów. Badania archeologicznie dowodzą, że Słowianie czasem zastępowali malowane jaja ich modelami, zrobionymi z wypalonej gliny lub kamienia wapiennego, na których ornament wykonany był techniką woskową, taką samą, jaką stosowano do niedawna przy zdobieniu pisanek wielkanocnych.

Warto przyjrzeć się tradycyjnym technikom zdobienia jaj wielkanocnych, a właściwie ich czterem odmianom. Tak, więc jaja ufarbowane na jeden kolor, czy to przez gotowanie lub moczenie w barwniku noszą nazwę malowanek, kraszanek lub byczków. Jeśli na tym jednostajnym tle jest deseń wyskrobany, to jajko nazywamy skrobanką lub rysowanką. Pisanką jest jajko, które zdobi różnokolorowy deseń otrzymany  przez pokrycie woskiem pewnych części i gotowanie w różnych barwnikach. W tym przypadku sposób malowania jajka nazywamy pisaniem. Ostatnia technika zdobienia jaj, nieco zapomniana przez ludzi to sposób przyozdabiania przez nalepianie w deseń „duszy” z bzu lub sitowia i wyklejanie kolorowymi papierkami, złotkiem i gałgankami.

Do farbowania jaj stosowano barwniki otrzymywane głównie z roślin. Jaja gotowano w łupinach cebuli, w odwarze kory dzikiej jabłoni lub w pączkach kwiatu knieci błotnej uzyskując w ten sposób barwę żółtą. Kolor brunatny zapewniało moczenie w wodzie stojącej w pniu dębowym, fioletowy - moczenie wywarze z listków kwiatu ciemnej malwy, zielony - kostki osiki z ałunem, listki jemioły lub młodego żyta, pomarańczowy - moczenie w wywarze z krokusa,  czarny - w korze z olchy i młodych liści klonu czarnego, na czerwony w odwarze z robaczków zwanych czerwcami. Dziś z naturalnych barwników pozostał tylko wywar z łupin cebuli, inne zostały wyparte przez przemysłowe środki chemiczne.

Kto zajmował się pisaniem? Dawny zwyczaj głosił, iż pisanki może przygotowywać jedynie kobieta, która jest „czysta”. Kryterium te spełniała bardzo młoda dziewczyna lub stara baba. Na Podlasiu, w czasie wielkiego tygodnia, piszące kobiety gromadziły się w izbie na malowanie jajek, co było owiane tajemnicą. Wstęp do nich był zakazany, a szczególnie odnosiło się to do mężczyzn. Jeśli ktoś przypadkiem trafił do izby, nie tylko był przeganiany, lecz pisanki należało oczyścić - rzucić szczyptę soli i splunąć przez lewe ramię.

Dla społeczności wiejskiej byczki, pisanki, kraszanki były ważnym elementem wierzeń i zwyczajów. Chrzestni dawali je swoim chrześniakom,  gospodynie obdarowywały nimi chłopców chodzących po „dyngusie”, panny wykupywały się nimi przed oblaniem wodą. Wierzono, że skorupki jaj wielkanocnych złożone z pierwszym snopem w stodole, chroniły zboże przed myszami, a rozrzucone po polu tępiły oset. Włożone pod podwalinę domu zapewniały ochronę przed gryzoniami.

W niektórych częściach Podlasia pisanki obnoszono wokół chałup, wierząc, że ochroni izby od wszelakiego robactwa. Na Mazowszu, skorupki pisanek zakopywano w ogrodzie na grządkach, jako środek przeciwko kretom. Żeby ziarno było wielkie jak jajko, kładziono pisanki na łanie pszenicy. W dzień św. Jerzego (23 kwietnia) gospodyni gotowała jajka, które następnie taczano po grzbietach krów i owiec powtarzając: aby bydło przez lato stało się tak krągłe, jak jajko, konie zaś biegały tak szybko, jak szybko toczy się jajko.

Skorupkami kraszanek okadzano człowieka, którego bolały zęby. Wodą, do której wrzucono jajko, obmywano nowo narodzone dziecko, mówiąc: jajko to jajko jest pełne, tak i ty się wypełnij.

Wielkanocne zabawy polegały na tym, że pisankami toczono po stole czy murawie, tak, aby się zderzyły. Grano też w wybitki lub zbitki. Zabawa polegała na uderzaniu pisanek noskami, jedna w drugą. Jeśli jeden z nosków pękł, gracz rozbite jajko odwracał drugim końcem dupką. Jeśli zaś tym razem pękło, wówczas zwycięzca stawał się właścicielem stłuczonej.

I na koniec jeszcze jeden opis dawnych wierzeń, szczególnie dla tych, których grosz się nie trzyma. Przy odrobinie wytrwałości i samozaparcia zobaczyć będzie można inkluza -  małego diabełka, który będzie siedział w pieniądzu i sprawił, że ten wydany, zawsze wróci do właściciela. Wystarczy wziąć jajko od czarnej kury, włożyć je za krokiew, a potem przez dziewięć dni nie myć się i nie odmawiać pacierza. W dziesiątym dniu z jajka wylęgnie się inkluz! Gdyby to nie nastąpiło, jajko trzeba przez dziewięć dni nosić pod pachą. Skutek -murowany!

Teresa Mlejnek-Dylewska

Biebrzańska Izba Regionalna